Rechtsgeschiedenis

Romeins recht

Bibliografieën

Caes, – Henrion, R., Collectio bibliographica operum ad ius Romanum pertinentium. Series I. Opera edita in periodicis miscellaneis encyclopaediisque, 25 vol. – Series II. Theses, Bruxelles, 1949-1978
Sargenti, e.a., Index, i.e. operum ad ius Romanum pertinentium quae ab anno MCMXL usque ad annum MCMLXX edita sunt. Index modo et ratione ordinatus, 3 partes, Pavia – Milano, 1978-1982
exhaustieve bibliografie van werken verschenen tussen 1940 en 1970
Sargenti, e.a., Index, i.e. operum ad ius Romanum pertinentium quae ab anno MCMLXXI usque ad annum MCMLXXX edita sunt. Index modo et ratione ordinatus, 2 partes, Milano, 1989, 626 p. & 620 p.
vervolg van het vorige werk: exhaustieve bibliografie van werken verschenen tussen 1971 en 1980
Spruit, E., Bibliografie Romeins recht. Wegwijzer tot de bronnen, hulpmiddelen en literatur, Zutphen, 1988
‘Rassegna bibliographica’, in: Iura (jaarlijks sinds 1957)
‘Schedario di diritto romano’, in: Rassegna di diritto romano, 1954-2004 (het tijdschrift is gestopt sinds 2004)
‘Iuristische Papyrusurkunde’, in: Scripta et Documenta Historiae Iuris (driejaarlijks)
Droits antiques, Strasbourg (zie hierboven bij de algemene lopende bibliografieën 3.1.1)
Fons litterarum iuris veterum & medii aevi (FoLIVM): https://www.rg1.rw.fau.de/forschung/folivm/
Criminal law / Droit pénal – Rome: http://www.lareau-law.ca/codification-Rome.html (voor strafrecht)

Geschiedenis van het Romeinse Recht

Onder uitwendige geschiedenis verstaat men de geschiedenis van de instellingen en de ontwikkeling van het recht binnen zijn sociaal-politieke context. Onder inwendige geschiedenis verstaat men de ontwikkeling van de doctrine.

Uitwendige geschiedenis

Bürge, A., Römisches Privatrecht. Rechtsdenken und Gesellschaftliche Verankerung. Eine Einführung, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1999, 248 p.
Corcoran, S., The empire of the tetrarchs: imperial pronouncements and government, AD 284-324, Oxford, 2000, 2de ed.
Derine, , Schets van het Romeins privaatrecht. Uitwendige en inwendige geschiedenis, Antwerpen, Kluwer, 1982
Domingo, Rafael. Roman law; An introduction.London; New York: Routledge, 2018.
Harries, J., Law and Empire in Late Antiquity, Cambridge, 1999
Hermesdorf, H. D., Schets der uitwendige geschiedenis van het Romeins recht, Nijmegen, 1972, 7^e uitg.
Johnston, David, Roman law in context, Cambridge, University Press, 1999 (Key Themes in Ancient History)
Kunkel, Wolfgang, Geschiedenis van het Romeins recht, Utrecht – Antwerpen, 1975, 4^e
vertaald uit het Duits:
Kunkel Wolfgang, Römische Rechtsgeschichte. Eine Einführung, Keulen – Graz 1964, 4. Ausg.
cf. ook: Kunkel, Wolfgang, An Introduction to Roman Legal and Constitutional History, Oxford 1973, 2^nded. (based on the 6th German edition)
Kunkel, Wolfgang, Herkunft und soziale Stellung der römischen Juristen, Weimar, Böhlaus, 1952 (Forschungen zum römischen Recht, 4)
Matthews, J. Laying down the law: a study of the Theodosian code, New Haven, 2000
Rainer, Michael, Einführung in das römische Staatsrecht. Die Anfänge und die Republik, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1997, 158 p.
Robinson, Olivia, The Sources of Roman Law. Problems and Methods for Ancient Historians, London – New York, Routledge, 1997, 155 p.
Spruit, E., Enchiridium. Overzicht van de geschiedenis van het Romeins privaatrecht, Deventer, 1994, 4^e uitg.
Tellegen-Couperus, , Korte geschiedenis van het Romeinse recht, Deventer, 1990

Inwendige geschiedenis

Ankum, A., Elementen van Romeins recht, Zwolle, 1976
Feenstra, , Romeinsrechtelijke grondslagen van het Nederlands privaatrecht, Leiden, 1990, 5^e uitg.
Girard, Paul Frédéric, Manuel élémentaire de droit romain, Paris, Arthur Rousseau, 1911
Heirbaut, Dirk, Romeins recht vroeger en nu, Antwerpen, 1999
Kaser, Max, Das römische Privatrecht. 2 Bd., München, 1971, 2. Aufl. (München, 1955, 1. Aufl.) (= Handbuch der Altertumswissenschaft 10 Abt., Rechtsgeschichte des Altertums, 3. T., 3. Bd.)
de Nederlandse bewerking: Kaser, Max – Wubbe, F. B. J., Romeins privaatrecht, Zwolle 1977, 3^e uitg.
Mommsen, Theodor, Römisches Staatsrecht. 3 Bd., Leipzig, Hirzel Verlag, 1887-1888, 3. Aufl. (= Darmstadt, 1963)
Mommsen, Theodor, Römisches Strafrecht, Berlin, Duncker – Humboldt, xxiii + 1078 p. (= Graz, 1955)
Nicholas, Barry – Jolowicz, F., An introduction to Roman law, Oxford, 1972, 3^rd ed. (1954, 1^st ed.) xxvi + 528 p.
een herwerking van een leerboek dat aanvankelijk enkel door Jolowicz was geschreven
Taubenschlag, Raphael, The law of Greco-Roman Egypt in the light of the papyri. 332 B.C. – 640 A.D., New York, Herald Square Press, 1944
Van Oven, C., Leerboek van Romeins privaatrecht, Leiden, 1948, 3^e uitg.
Waelkens, Laurent, Civium causa. Handboek Romeins recht, Leuven, Acco, 2008
Wieacker, F., Römische Rechtsgeschichte. Einleitung, Quellenkunde, München, 1988
Het eerste volume van Abschnitt X Rechtsgeschichte des Altertums van het Handbuch der Altertumswissenschaft, waarvan ook de andere volumes fundamenteel zijn.
Watson, , The Law of the Ancient Romans, Dallas, 1970

Hulpmiddelen

Indices verborum

Vocabularium iurisprudentiae Romanae. Iussu instituti Savignani compositum. 5 vol., Berlin, Reimer, 1903-1939 (= Berlin – New York, Walter de Gruyter, 1985)
Afkorting: VIR

Repertoria van wetten, decreten enz.

Rotondi,, Leges publicae populi Romani. Elenco cronologico con una introduzione sull’attività legislativa dei comizi romani, Milano, 1912, 544 p. (= Hildesheim, Olms, 1990 + appendix uit 1922)
lijst van wetten met bronverwijzingen

Repertoria van interpolaties

Appleton,, Des interpolations dans les pandectes et des méthodes propres à les découvrir, Paris, 1895
Levy, – Rabel, E., Index interpolationum quae in Iustiniani digestis inesse dicuntur. 3 vol., 1 suppl., Weimar, 1929-1935
Palazzini Finetti,, Storia della ricerca della interpolazioni nel Corpus Iuris Giustiniano, Milano, 1953

Vertalende en verklarende woordenboeken

Ankum, J. – Hartkamp, A. S., Romeinsrechtelijk handwoordenboek, Zwolle, 1983
Berger, , Encyclopedic dictionary of Roman Law, Philadelphia, 1953 (= Transactions of the American Philosophical Society, n.s. 43, part 2, p. 333-808, = JSTOR, http://www.jstor.org/stable/1005773)
Del Giudice, – Beltrani, S., Nuovo dizionario giuridico romano, Napoli, 1995
Dizionario giuridico, Edizione Simone, http://www.simone.it/cgi-local/Dizionari/newdiz.cgi?index,3,A
García Garrido, J., Diccionario de jurisprudencia romana, Madrid, 1993, 459 p.
Heumann, G. – Seckel, E., Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts, Jena, 1907 (= 1958)
Monier,, Petit vocabulaire du droit romain, Paris, 1942, 3^ème éd., 293 p.

Manuscripten

Bibliotheca legum: Eine Handschriftendatenbank zum weltlichen Recht im Frankenreich: http://www.leges.uni-koeln.de/

Bronnenuitgaven

Het klassieke Recht

Bremer, P. (ed.), Iurisprudentiae antehadrianae quae supersunt. 2 p., 3 t., Leipzig, Teubner, 1896-1901 (Bibliotheca Teubneriana)
Bruns, G. – Mommsen, Theodor – Gradenwitz, O. (ed.), Fontes iuris Romani antiqui. I. Leges et negotia. II. Scriptores, Tübingen, 1909, 7^e editie,(=Aalen, 1969, 1 vol.)
Volledig in het Latijn. De Griekse teksten zijn vertaald naar het Latijn.
Crawford, Michael H. (ed.), Roman statutes. 2 vol., London, 1996, 877 p. (University of London. Bulletin of the Institute of Classical Studies. Supplement 64)
Nieuwe (soms eerste) tekstkritische uitgaven met inleiding, vertaling, uitgebreide bibliografie en commentaar van 39 epigrafisch geattesteerde wetten en 26 teksten geattesteerd in literaire bronnen (bv. de XII Tafelen wet).
Elster, , Die Gesetze der mittleren römischen Republik. Text und Kommentar, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2003, 538 p.
Flach, – Flach, A., Das Zwölftafelgesetzt. Leges XII tabularum, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2004, 253 p. (Texte zur Forschung, 83)
Flach, , Die Gesetze der frühen Römischen Republik. Text und Kommentar, Darmstadt, 1994, 389 p.
De teksten worden hernomen zonder vertaling, maar met uitgebreide commentaar en bibliografie
Fontes iuris Romani anteiustiniani
Riccobono, – Baviera, J. – Arangio-Ruiz, V. (ed.), Fontes iuris Romani anteiustiniani. I. Leges. II. Auctores. III. Negotia, Firenze, 1940-1943 (veelvuldige herdrukken)
Afkorting: FIRA
Girard, F. – Senn, F. e.a. (ed.), Textes de droit romain. I. Les commentaires. II. Les lois des Romains (Giuffrè V. cur.), Paris – Naples, Jovene, 1967-1977, 7^ème éd.
Honoré, , Emperors and Lawyers. With a “Palingenesia” of Third-Century Imperial Rescripts 193-305 AD, Oxford, 1994, 2^nd ed. (1981, 1^st ed.), 272 p.
De tekst van 2609 keizerlijke rescripten (95% afkomstig uit de Codex Iustinianus) is meegeleverd op cd-rom
Huschke, E. – Seckel, E. – Kübler, B. (ed.), Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. 2 p., 3 t., Leipzig, Teubner, 1908-1927 (Bibliotheca Teubneriana) (= 1988, 503 p. & 543 p.)
Lenel, Otto, Palingenesia iuris civilis I-II, Leipzig 1889 (=1961, met aanvullingen door L.E. Sierl, = Roma, 2000)
reconstructie op basis van de Digesta
Lenel, Otto, Das Edictum perpetuum. Ein Versuch seiner Wiederherstellung, Leipzig, 1927, 3. (=Aalen 1956-1974)
Oltmans, C., De instituten van Gaius, Groningen, 1958 (= 1968)
Tekstuitgave met vertaling
Spruit, E. – Bongenaar, K. E. M. (ed.), Het erfdeel van de klassieke Romeinse juristen. I Instituten van Gaius. II. Gaius en Paulus. III. Ulpianus, Papinianus en kleine fragmenten. IV. Fragmenta Vaticana. Collatio, consultatio, scholia Sinaitica, Probus, Zutphen, 1982-1987
Tekstuitgave met Nederlandse vertaling

Collatio Mosaicarum et Romanarum Legum

De Collatio is een laat-antieke tekst die de Romeinse wetgeving harmoniseert met de Bijbsels voorschriften.

Frakes, R.M. Compiling the Collatio legum Mosaicarum et Romanarum in late antiquity, Oxford, 2011
Hyamson,, Mosaicarum et Romanorum legum collatio. With an Introduction, Facsimile and Transcription of the Berlin Codex, Translation, Notes and Appandices, Oxford, 1913
Smits,, Mosaicarum et Romanorum legum collatio, Haarlem, Tjeenk Willink, 1934, viii+187 p.

Codex Theodosianus

Mommsen, Theodor – Meyer, , Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis. 2 vol., Berlin, 1904-1905, ccclxxx + 932 p. (veelvuldige herdrukken)
De enige moderne tekstkritische uitgave

Voor vertalingen cf.:

Magnou-Nortier, Élisabeth (trad., intr., not.), Le Code Théodosien, Livre XVI, et sa réception au Moyen Âge, Paris, Éditions du Cerf, 2002 (Sources canoniques, 2)
Delmaire, R., Les lois religieuses des empereurs romains de Constantin à Théodose II, 312-438 (Sources chrétiennes 497, 531), 2 vol., Parijs, 2005
Pharr , The Theodosian Code and Novels and the Sirmondian Constitution. A Translation with Commentary, Glossary, and Bibliography, Princeton, 1952, 643 p.

Corpus iuris ciuilis

Krüger, – Mommsen, Theodor – Schöll, R. – Kroll, G., Corpus iuris ciuilis, 3 vol., Berlin, 1872-1895 (veelvuldige herdrukken)

Voor vertalingen zie:

Behrends, – Knütel, R. – Kupisch, B. – Seiler, H. H., Corpus Iuris Ciuilis. Text und Übersetzung. I. Institutionen, Heidelberg, 1997, 2. Aufl, 1997, 350 p.
Birks, – McLeod, Gr. (ed.), Justinian’s Institutes, London, 1987, 160 p.
Blum, F. e.a. The Codex of Justinian: a new annotated translation, with parallel Latin and Greek text based on a translation by Justice Fred H. Blume, Cambridge, 3 vol., 2016
Spruit, J. E. a. (ed.), Corpus iuris civilis. I. Instituten. II-VI. Digesten VII- Codex, Zutphen, Walburg Pes & ’s Gravenhage, Sdu Juridische en Fiscale Uitgeverij & Amsterdam, Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, 1993-
Watson, Alan e.a (ed.), The Digest of Justinian, 4 vol., Philadelphia, 1985
Annotated Justinian code: http://www.uwyo.edu/lawlib/blume-justinian/ajc-edition-1/
Sporen van laat-antiek recht buiten de CTh and CJ: http://redhis.unipv.it/

Byzantijns recht

Basilika: Verzameling van wetten uit 892, die de codex justinianus aanpast aan de evolutie van het recht: https://referenceworks.brillonline.com/browse/basilica-online

Egypte

Egypte is een van de weinige provincies die ons toelaat om de interactie tussen regionale rechtsstradities en het Romeinse recht te bestuderen (zie hierboven Taubenschlag, 1944). Een belangrijke papyrus is de zogenaamde ‘gnomon van de Idios logos’ [TM 9472]:

Riccobono, Salvatore, Il gnomon dell’idios logos, Palermo, Palumbo, 1950
Schubart, – Uxkull-Gyllenband, W. G. (ed.), Der Gnomon des Idios Logos. 1. Teil: Der Text – 2. Teil: Der Kommentar, Berlin, Weidmann, 1919-1934 (Ägyptische Urkunden aus den Staatlichen Museen zu Berlin. Griechische Urkunden V. = BGU V 1210)

Databanken

Er zijn verschillende goede integrale databanken beschikbaar online, die de teksten van gedrukte edities verzamelen.

Metzger, Ernest, Roman Law Resources, Glasgow, http://iuscivile.com/ biedt de tekst van Honoré’s Palingenesia (1994²)
The Roman Law Library, Grenoble, Université de Grenoble II, Pierre Mendès France, https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/
Biedt een groot aantal tekstuitgaven van o.m. het Corpus iuris civilis, wetten, senatusconsulta enz.
Amanuensis: http://www.riedlberger.de/amanuensis/about.html: een zoekmachine die ‘Romtext’ doorzoekt, een databank van teksten die relevant zijn voor het Romeinse recht (zie de lijst op http://www.jku.at/roemrecht/content/e51026/e51035). Romtext is niet vrij toegankelijk, maar beschikbaar op cd-rom.
Volterra I and II: https://www.ucl.ac.uk/history2/volterra/perl/volterra.htm
Een databank van wetteksten van 193 tot 800. Alleen volledig voor 193-305.

Thematische uitgaven

Corpus der römischen Rechtsquellen zur antiken Sklaverei (CRRS)

Rainer, J. Michael (dir.), Corpus der römischen Rechtsquellen zur antiken Sklaverei (CRRS), Stuttgart, Steiner, 1999- (Forschungen zur antiken Sklaverei, 3)

Een reeks van elf (voorziene) delen, waarin alle Romeinse juridische teksten i.v.m. slavernij verzameld zijn, met commentaar en vertaling. Vijf delen zijn tot hiertoe verschenen:

Rainer, M. – Hermann-Otto, E., Corpus der römischen Rechtsquellen zur antiken Sklaverei (CRRS). Prolegomena, Stuttgart, Franz Steiner Verlag, 1999, 74 p.
Wieling, , Corpus der römischen Rechtsquellen zur antiken Sklaverei (CRRS). Teil I. Die Begründung des Sklavenstatus nach ius gentium und ius civile, Stuttgart, Franz Steiner Verlag, 1999, 167 p.
Schumacher, Leonhard (ed.), Corpus der römischen Rechtsquellen zur antiken Sklaverei (CRRS). Teil VI. Stellung des Sklaven im Sakralrecht. Forschungen zur antiken Sklaverei, Beiheft 3, Stuttgart, Franz Steiner Verlag 2006. 126 p.
Rainer, M. – Söllner, A., Corpus der römischen Rechtsquellen zur antiken Sklaverei (CRRS). Teil IX. Irrtümlich als Sklaven gehaltene freie Menschen und Sklaven in unsicheren Eigentumsverhältnissen – homines liberi et servi alieni bona fide servientes, Stuttgart, Steiner, 2000, 158 p.
Klingenberg, Georg (ed.), Corpus der römischen Rechtsquellen zur Sklaverei (CRRS). Teil X: Juristisch speziell definiert Sklavengruppen, Band 6: Servus Fugitivus. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2005, 233 p.

Grieks recht

In tegenstelling tot het Romeinse recht, steunt de studie van het Griekse recht sterk op een combinatie van literaire, epigrafische en – voor Egypte – papyrologische bronnen. De variëteit aan rechtssystemen is groot (Kreta is niet Athene!) en vele zijn enkel gekend door enkele getuigenissen. In tegenstelling tot het Romeinse recht wordt het Griekse recht meestal niet door rechtshistorici met een positie in een rechtsfaculteit bestudeerd. Ondanks het eigen karakter van de bronnen voor het Griekse recht wordt het hier toch besproken samen met het Romeinse recht.

Bibliografie

Sundahl, M. e.a., A new working bibliography of ancient Greek law: (7th-4th centuries BC), Athene, 2011
Nomoi: A bibliographical website for the wtudy of Greek law: http://www.sfu.ca/nomoi/

Inleidingen en handboeken

Taubenschlag, Raphael, The law of Greco-Roman Egypt in the light of the papyri. 332 B.C. – 640 A.D., New York, 1944
Biscardi,, Diritto greco antico, Varese, 1982, 409 p.
Bonner, J. – Smith, G., The Administration of Justice from Homer to Aristotle, 2 vol., Chicago, 1930-1938, 390 et 320 p. [= New York, 1968)
Christ,, The Litigious Athenian, Baltimore – London, 1998, 317 p. (Ancient Society and History)
Carey,, Trials from Classical Athens, London – New York, 1997, 247 p.
Gagarin,, Early Greek Law, Berkeley – Los Angeles, 1986, 167 p.
Gagarin, – Cohen, D. (ed.), The Cambridge Companion to Ancient Greek Law, Cambridge University Press, 2006
Garner,, Law and Society in Classical Athens, London, 1987, 161 p.
Gauthier,, Symbola. Les étrangers et la justice dans les cités grecques, Nancy, 1972, 402 p. (Annales de l’Est publiées par l’Université de Nancy II, 42)
Gernet,, Droit et société dans la Grèce ancienne, Paris, 1964, 2ème éd. (1955, 1ère éd.), 249 p. (Publications de l’Institut de Droit romain de l’Université de Paris, 13)
Harrison, R. W., The Law of Athens. I. The Family and Property; II. Procedure, 2 vol., Oxford, 1968-1971, 346 p. & 270 p.
Johnstone,, Disputes and Democracy: The Consequences of Litigation in Ancient Athens, Austin, 1999, 207 p.
Jones, W., The Law and Legal Theory of the Greeks. An Introduction, Oxford 1956, 327 p. [= Aalen, 1977]
MacDowell, M., The Law in Classical Athens, Londres, 1978, 280 p. (Aspects of Greek and Roman Life)
Mélèze Modrzejewski, J., Droit et justice dans le monde grec et hellénistique, Krakau, 2011
Mélèze Modrzejewski, J., Le droit grec après Alexandre, Paris, 2012
Paoli, E., Studi di diritto attico, Firenze, 1930, 350 p. [= Milano, 1974] (Bibliotheca Iuridica, 1)
Paoli, E., Studi sul processo attico, Milano, 1933, 219 p. [= Milano, 1974] (Bibliotheca Iuridica, 2)
Sealey,, The Justice of the Greeks, Ann Arbor, 1994, 164 p.
Todd,C., The Shape of Athenian Law, Oxford, 1993, 446 p.
Velissaropoulou-Karakosta, J., Droit grec d’Alexandre à Auguste (323 av. J.-C. – 14 ap. J.-C.): personnes, biens, justice, Athene, 2011
Wolf,, Griechisches Rechtsdenken, 6 vol., Frankfurt am Main, 1950-1970

Bloemlezingen

Arnaoutoglou,, Ancient Greek Laws. A Sourcebook, London, 1998, 208 p.

Kerkelijk recht

Het kerkelijk recht is gebaseerd op canones, bepalingen uitgevaardigd door concilies, op de besluiten van concilies, en op precedenten en gebruiken. Pas vanaf de 5e eeuw n.C. is het bestaan van lokale compilaties van canones geattesteerd, en pas in de 6e eeuw ontstaan er systematische compilaties, in het bijzonder in Constantinopolis.

Bronnen kunnen opgespoord worden via de volgende naslagwerken.

Maassen, F., Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts I. Graz, 1870

Weckwerth., A., Clavis conciliorum occidentalium septem prioribus saeculis celebratorum qua ad investigationem synodorum fovendam tam optimas actorum synodalium editiones quam eorum testimonia conciliorum quorum mounumenta deperdita sunt, Turnhout, 2013

Tijdschriften

Roman Legal Tradition: http://romanlegaltradition.org/contents/2012/
ZRG = Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte (Romanistische, Germanistische, Kanonistische Abteilung)
RIDA= Revue internationale des droits de l’antiquité
Ius antiquum – Drevnee Pravo
Diritto@Storia. Quaderni di scienze giuridiche et tradizione romana
Revue d’histoire de droit français et étranger