Jodendom

De geschiedenis van het Jodendom wordt traditioneel door een eigen discipline bestudeerd (Joodse Studies), maar is natuurlijk integraal deel van de Oude Geschiedenis.[1] Een belangrijk deel van de bronnen voor de geschiedenis van het Jodendom zijn in het Grieks gesteld, naast natuurlijk Hebreeuws en Aramees. De Joodse geschiedenis kent haar eigen periodisering, waarbij de Tweede Tempelperiode (Second Temple, 516 v. Chr. tot 70 n. Chr.) en de Rabbijnse periode (70 n. Chr. tot 7de E.) hier de belangrijkste zijn. Het Rabbijnse Jodendom is de oorsprong van het modern Jodendom.

 

Inleidingen

 

  • R. Baskin; K. Seeskin (eds), The Cambridge Guide to Jewish History, Religion, and Culture (Cambridge: Cambridge University Press, 2010)
  • Flusser and A. Yadin, Judaism of the Second Temple Period. Vol. 1, Qumran and Apocalypticism (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 2007)
  • Flusser and A. Yadin, Judaism of the Second Temple Period. Vol. 2, Sages and Literature (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 2009)
  • Goodman, Martin. Rome and Jerusalem: The Clash of Ancient Civilizations. London [u.a,]: Penguin books, 2008.
  • Goodman, Martin, Jeremy Cohen, and David Jan Sorkin, eds. The Oxford Handbook of Jewish Studies. Oxford ; New York: Oxford University Press, 2002.
  • Neusner and A.J. Avery-Peck, The Blackwell Companion to Judaism (Oxford: Blackwell, 2000)
  • W. Rogerson; J. Lieu, The Oxford Handbook of Biblical Studies (Oxford: Oxford University Press, 2008)
  • Schäfer, History of the Jews in the Greco-Roman world (London : Routledge, 2003)
  • Schwartz, Seth. The Ancient Jews from Alexander to Muhammad. Key Themes in Ancient History. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2014.

Hulpinstrumenten

 

  • Ben Eliyahu, Eyal, Yehudah Cohn, Fergus Millar, and Philip S. Alexander. Handbook of Jewish Literature from Late Antiquity, 135-700 CE. Oxford: Oxford University Press for the British Academy, 2012.
  • Cohn-Sherbok, The Blackwell Dictionary of Judaica (Oxford: Blackwell Reference, 1992)
  • Kessler (ed.), A dictionary of Jewish-Christian relations (Cambridge: Cambridge University Press, 2005).
  • Neusner, Jacob, ed. Encyclopedia of Religious and Philosophical Writings in Late Antiquity: Pagan, Judaic, Christian. Brill’s Paperback Collection. Leiden: Brill, 2012.
  • Neusner, A.J. Avery-Peck, W.S. Green, The Encyclopaedia of Judaism (Leiden: Brill, c2000)
  • Neusner, Jacob, Alan J. Avery-Peck, and Bruce Chilton, eds. Judaism in Late Antiquity. Handbuch Der Orientalistik. Erste Abteilung, Der Nahe Und Mittlere Osten, 17., 41., 49., 53., 55.-57. Leiden ; New York: E.J. Brill, 1995.
  • H. Schiffman; J.C. VanderKam, Encyclopedia of the Dead Sea scrolls (Oxford: Oxford University Press, 2000)
  • Skolnik and M. Berenbaum (eds), Encyclopaedia Judaica, (Detroit, MI: Macmillan Reference, 2nd ed 2007).

Teksten

Bijbel

‘De’ Bijbel bestaat niet. Het gaat om een corpus van teksten dat doorheen zijn lange geschiedenis verschillende invullingen kreeg, met grotere en kleinere afwijkingen. Een overzicht in Paget, James Carleton, Joachim Schaper, Richard Marsden, E. Ann Matter, Euan Cameron, and John Kenneth Riches, eds. The New Cambridge History of the Bible. 4 Vols. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.

Voor de Oudheid zijn de belangrijkste versies de Septuagint, de Griekse vertaling uit de derde eeuw v. Chr. die de basis is voor het Christelijke Oude Testament en de Hebreeuwse Bijbel.

Septuagint

  • Rahlfs, Alfred. Septuaginta: Id est vetus testamentum graece iuxta LXX interpretes. Ed. revisée. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2006.
  • De Bible d’Alexandrie is een reeks van vertalingen van de Septuaginttekst.
  • Engelse vertaling: http://ccat.sas.upenn.edu/nets/edition/

Hebreeuwse bijbel (Masoretische tekst)

Goede sites met bijbelteksten in het origineel:

Oudtestamentische apocriefen

Dit zijn teksten die qua vorm en thema aansluiten bij Bijbelse teksten maar niet in de canon geraakt zijn. Een handige vertaling, die wel voor elke individuele tekst up to date gebracht moet worden, is:

Charlesworth, James H., ed. The Old Testament Pseudepigrapha. 1st ed. Garden City, N.Y: Doubleday, 1983.

Qumran

Een verzameling van teksten, voornamelijk uit de eerste eeuw voor Christus, die stammen van een niet nader geïdentificeerde gemeenschap die zich in de woestijn had teruggetrokken. Nuttige vertalingen, met verdere verwijzingen:

  • Paul, André, Katell Berthelot, and Thierry Legrand. La bibliothèque de Qumrân: Genèse. Paris: les Éd. du Cerf, 2008.
  • Wise, Michael Owen, Martin G. Abegg, and Edward M. Cook, eds. The Dead Sea Scrolls: A New Translation. San Francisco: HarperSanFrancisco, 1996.
Griekse teksten

Edities, vertalingen en commentaren van de belangrijkste auteurs, Philo van Alexandrië en Flavius Josephus, zijn te vinden via de hulpinstrumenten voor klassieke filologie.

Andere Joodse auteurs die in het Grieks schrijven zijn meestal fragmentarisch bewaard.

Voor Griekse en Latijnse teksten over de Joden, zie Stern, Menahem. Greek and Latin Authors on Judaism. Jerusalem: Israel Academy of the Sciences and HUmanities, 1976.

Mischna en Talmud

De Mischna is de benaming voor een reeks van commentaren op de Hebreeuwse Bijbel, vastgelegd rond 200 n. Chr. De Talmud omvat de Mischna en een commentaren op de Mischna. De Talmud kent twee versies, die van Jeruzalem (ca. 350 n. Chr.) en de Babylonische (na 500). Hoewel sterk gefocust op rituele regels, is dit ook interessant voor inzichten in het dagelijks leven in het Midden-Oosten in deze periode en de houding van de Joden ten opzichte van het Romeinse Rijk.

 

  1. Stemberger, Introduction to the Talmud and Midrash, trans. and ed. Markus Bockmuehl (Edinburgh: T&T Clark, 2nd ed., 1996)

Edities en vertalingen

  • Krupp, Michael. Die Mischna; Kodaschim: Seder 5; Traktat 5: Arakin (Schätzungen). Berlin: De Gruyter, 1971 en veel daaropvolgende volumes van verschillende auteurs.
  • Jacob Neusner. The Mishnah: A New Translation. New Haven, 1991

Online:

Manuscripten: https://fjms.genizah.org/

 

 

Patristiek

 

De patristiek of patrologie is in strikte zin de studie van de kerkvaders, d.w.z. de christelijke auteurs uit de eerste acht eeuwen. In ruimere zin kan ze gedefinieerd worden als de studie van de vroege christelijke kerk in al haar facetten. Recent wordt het studiegebied, vooral in de Angelsaksische wereld, omschreven als ‘vroegchristelijke studies’ (Early Christian Studies), waarbij het vak als een deel van de cultuurgeschiedenis bedreven wordt eerder dan van de kerkgeschiedenis. De patristiek is een rijk en divers gebied, dat hier slechts beknopt wordt voorgesteld.

Handboeken en inleidingen

 

  • Altaner, B. en Stuiber, A., Leben, Schriften und Lehre der Kirchenväter, Frankfurt, 1978
  • Drobner, H.R. Lehrbuch der Patrologie, Frankfurt, 2011, 3de ed.
  • Harnack, A. von, Geschichte der altchristlichen Literatur bis auf Eusebius, 3 vol., Leipzig, 1893-1904
  • Harvey, S. A. – Hunter, D. G. The Oxford Handbook of Early Christian Studies, Oxford, 2008
  • Quasten, J. Patrology, 3 vol., Brussel, 1950-1960
  • Urbina, O. De, Patrologia Syriaca, Rome, 1965

Naslagwerken

  • Atiya, A.Z. (ed.), Coptic encyclopaedia, 8 vol., New York
  • Brock, S. ed. The Gorgias encyclopedic dictionary of the Syriac heritage, Piscataway, NJ, 2011
  • Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, Parijs, 1912-
  • Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie, 15 vol., Parijs, 1924-1953
  • Dictionnaire de spiritualité, ascétique et mystique, doctrine et histoire, 17 vol., Parijs, 1937-1995
  • Lexicon für Theologie und Kirche, 11 vol., 1993-2001, 3de ed.
  • Reallexikon für Antike und Christentum, 1950-
  • Theologische Realenzyklopädie, Berlin-New York, 1977-
  • Encyclopedia of the Bible and its reception, Walter De Gruyter, 2009-

Bibliografieën

De referentie-instrumenten voor de klassieke oudheid beslaan ook de christelijke oudheid. Specifiek voor de patristiek zijn:

  • Augustinus-Lexicon, Würzburg: augustinus.de
  • Bibliographic Information Base in Patristics, Université Laval, Québec. http://www4.bibl.ulaval.ca/bd/bibp/english.html
  • Biographisch-Bibliographisch Kirchenlexikon: kirchenlexikon.de
  • Revue d’histoire ecclésiastique – bibliographie: toegang via universiteitscatalogus (Brepols)
  • ac. An annotated bibliography of Syriac resources online: http://syri.ac/

Tekstuitgaven

Patrologiae cursus completus. Series latina [PL]

222 vol., 4 vol. indices, Paris, 1844-1855, 1862-1866 [ = Turnhout, Brepols], met supplement: Hamman A. (ed.), Patrologiae Latinae supplementum. 5 vol., Turnhout, Brepols, 1958-1975

Omvat de Latijnse kerkvaders en belangrijke kerkelijk auteurs van Tertullianus (ca. 200) tot Innocentius III (1216). Het Supplementum omvat ‘vergeten’ teksten bij de eerste 96 delen van de PL.

Patrologia cursus completes. Series Graeca (PG)

168 vol., Paris, 1857-1868 [= Turnhout, Brepols]

Omvat de teksten van de Griekse kerkvaders en kerkelijke auteurs tot aan Bessarion (gest. 1472). Er is een Latijnse vertaling voorzien. Ook de inleiding en voetnoten zijn in het Latijn.

De opzet van Jacques-Paul Migne was om de best beschikbare tekstedities in zijn tijd bij elkaar te brengen. Veel van de teksten die opgenomen werden, gaan terug op de 17e-eeuwse uitgaven van de Benedictijnen van Saint-Maur (de ‘Mauristes’), en voldoen in feite niet aan de moderne tekstkritische vereisten. In vele gevallen is de tekst van Mignes Patrologiae ondertussen vervangen door uitgaven in meer recente corpora. Niettemin blijven PL en PG de grootste verzameling bieden van christelijke auteurs van de oudheid tot de middeleeuwen.

PG en PL zijn op verschillende manieren toegankelijk op het internet. De officiele site is http://pld.chadwyck.co.uk, maar er bestaan verschillende scans van het geheel: zie in het bijzonder http://www.documentacatholicaomnia.eu/. Andere zijn met een zoekmachine op te sporen.

Sources chrétiennes (SC)

Paris, Editions du Cerf, 1941-

Een lopende reeks tekstkritische edities van christelijke teksten in het Grieks en Latijn. Met inleiding, originele tekst, kritisch appartaat en Franse vertaling. De tekst neemt meestal de editie van een andere kritische editie over. Reeds meer dan 550 volumes zijn verschenen.

Voor meer informatie, cf. http://www.sources-chretiennes.mom.fr/

Corpus Christianorum (CC)

Turnhout, Brepols, 1953-

Deze reeks is oorspronkelijk opgevat als opvolger van Mignes Patrologiae. De eerste volumes bevatten daarom herdrukken van eerder verschene kritische edities. Ondertussen is het CC, samen met CSEL, de toonaangevende reeks voor nieuwe kritische tekstedities. Daarnaast publiceert men hulpmiddelen voor de studie van patristiek en middeleeuws Latijnse teksten. De reeks biedt geen vertaling.

Subreeksen zijn:

  • Series Graeca (CCSG), 1977-
    Omvat de Griekse kerkauteurs
  • Corpus Nazianzenum (CCCN), 1988-
    Het hele (immense) Griekse oeuvre van Gregorius van Nazianze (330-390 n.C.).
  • Series Latina (CCSL), 1953-
    Omvat de Latijnse kerkauteurs.
  • Series Apocryphorum (CCSA), 1983-
    Omvat pseudo-epigrafische en anonieme christelijke teksten toegeschreven aan personnages uit de bijbel. Biedt ook een vertaling.
  • Continuatio Mediaeualis (CCCM), 1966-
    Omvat Latijnse teksten van de Carolingische tijd tot het einde van de middeleeuwen.
  • Corpus Christianorum in Translation (CCT), 2010
    Een eigen reeks van vertalingen.
  • Thesaurus Patrum Latinorum (CCTPL), 1986
    Concordanties van Latijnse kerkvaders.
  • Conciliorum Oecumenicorum Generaliumque Decreta (CCOGD), 2006
    Edities van de acten van de ecumenische concilies.

Voor meer informatie, cf. http://www.corpuschristianorum.org/

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL)

Wenen, Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter, 1866-. Sinds 2013 Walter de Gruyter, Berlijn.

Het doel is tekstkritische uitgaven te brengen van Latijnse kerkvaders van Tertullianus (ca. 200 n.C.) tot Beda Venerabilis (gest. 735 n.C.). De reeks biedt geen vertaling.

Voor meer informatie, cf. http://www.oeaw.ac.at/kvk/index.htm

oudere volumes online: http://opengreekandlatin.github.io/csel-dev/

Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahrhunderte (GCS)

Berlin, Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften, 1897-2000
Berlin, Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften & Berlin-New York, Walter de Gruyer, 2001-. Deze reeks wordt nu afgesloten.

Gestart door T. Mommsen en A. von Harnack. Tekstkritische uitgaven zonder vertaling of commentaar van Grieks-christelijke auteurs van de eerste drie eeuwen n.C. en daarna.

Voor meer informatie, cf. http://www.bbaw.de/bbaw/Forschung/Forschungsprojekte/gcs/

Oxford Early Christian Texts

Oxford, Oxford University Press, 1971-

Editie met Engelse vertaling.

Acta Sanctorum

De acta sanctorum zijn waarschijnlijk het langst lopende wetenschappelijk project ter wereld. In 1643 verschenen de eerste volumes met edities van heiligenlevens, geordend volgens de kalender (en dus de feestdag van de heilige). Men is nu aan de maand december. De editie wordt gemaakt door de Société des Bollandistes, een deel van de Jezuietenorde genoemd naar de uitgever van de eerste volumes, Jean Bolland.

Oudere volumes zijn toegankelijk via: http://www.patristique.org/Acta-sanctorum.html

Voor meer informatie, cf. http://www.kbr.be/~socboll/

Er is ook een online versie beschikbaar.

Acta conciliorum oecumenicorum
  1. Schwartz, later J. Straub, 1914-

De kritische editie van de akten van de oudste ecumenische kerkconcilies, essentiële bronnen om kerk en staat in deze tijd te begrijpen. Geen vertaling. Nu in handen van de Beierse Akademie: http://www.badw.de/orga/klassen/kl_phil/k_44_graezistik/index.html

Fontes Christiani

Bochum, Fontes Christiani & Darmstadt, Herder Verlag, 1990-2002
München, Fontes Christiani & Turnhout, Brepols, 2002-

Tekstkritische uitgaven met commentaar en Duitse vertaling. Ruim 100 volumes zijn momenteel reeds verschenen.

Voor meer informatie, cf. http://www.mueze.uni-muenchen.de/fontes_christiani/index.html

Monumenta Germaniae historica [MGH]

Berlijn, Monumenta Germaniae Historica, 1877-
Auctores antiquissimi, 15 vol., 1877-1819

Een reeks die teruggaat op de 19e eeuw, en daarom meer biedt dan de titel suggereert. In het bijzonder de auctores antiquissimi zijn fundamenteel voor de studie van de latere oudheid (4e eeuw en later). De reeks biedt geen vertaling.

Voor meer informatie, zie www.mgh.de

Patrologia orientalis [PO]
  1. Graffin, F. Nau, F. Graffin, Parijs-Turnhout, Brepols, 1903-

De tegenhanger van de PL en PG in het gebied van de oriëntaalse talen (Syrisch, Armeens, Coptisch, Ethiopisch, Arabisch, Georgisch, bij uitzondering Grieks). De reeks wordt nu uitgegeven bij Brepols. Er is altijd een vertaling in een moderne taal.

Een onlineversie is beschikbaar via Brepols (tot op heden niet aangeschaft door de UGent).

Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium (CSCO)

Leuven (nu Peeters), 1903-

Een reeks die parallel loopt met de PO, maar naast tekst en vertaling ook een subreeks subsidia heeft, die studies publiceert.

Bibliothèque de l’Orient chrétien (les belles lettres)

Deze reeks biedt vertalingen van christelijke teksten maar is pas in 2017 gelanceerd.

Database

Patristic Text Archive: https://pta.bbaw.de/pta/

Een selectie van patristische teksten (in het origineel en/of vertaling)

Vertalingen

 

  • The Ante-Nicene Fathers (Edinburgh 1967-1972) en the Nicene and Post-Nicene Fathers (Edinburgh, 1867-1872). Deze is beschikbaar online (Christian Classics Ethereal Library). Men moet wel opletten: de vertaling is gebaseerd op oudere tekstuitgaven en men moet altijd nagaan of er geen meer recente uitgave is.
  • Ancient Christian writers, Westminster, 1946-1970
  • Bibliothek der Kirchenväter, Kempten, 80 vol., 1869-1888
  • Writings from the Greco-Roman world, Society for biblical Studies, Atlanta
  • Early Church Fathers, London, 1996-
  • Fathers of the Church, Washington, 1962-
  • Translated Texts for Historians, Liverpool, 1986-

Werkinstrumenten

 

Gezien het volume aan teksten en de talrijke reeksen is het moeilijk om een overzicht te krijgen van welke teksten er zijn en welke reeds gepubliceerd zijn. Daarom zijn er verschillende hulpinstrumenten gecreerd die lijsten bieden van auteurs, werken, beschikbare manuscripen en edities, meestal voor een specifiek deelgebied (Latijnse of Griekse patristiek, Latijnse, Griekse, of oriëntaalse hagiografie). Zij bieden een ‘sleutel’ tot de bovenstaande edities.

  • Bibliotheca hagiographica Latina, 2 vol., Brussel, 1898-1901, suppl. ed. H. Fros, 1986 (BHL)
  • Dekkers, – Gaar, A., Clavis Patrum Latinorum. A Tertulliano ad Bedam, Turnhout, 1995, 3de ed.
  • FredeJ., Kirchenschriftsteller. Verzeichnis und Sigel, Fribourg, 1995, 4. Ausg., 1049 p. (Vetus latina. Die Reste der altlateinischen Bibel)
  • Geerard, M. Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, Turnhout, 1992
  • Geerard, M. – Glorie, F., Clavis Patrum Graecorum, 5 vol., Turnhout, 1974-1985, Supplement 1998. [Er wordt nu aan een nieuwe editie gewerkt.]
  • Haelewyck, J.-C., Clavis Apocryphorum Veteris Testamenti, Turnhout, 1998
  • Halkin, F., Bibliotheca Hagiographica Graeca, 3 vol., Brussel, 1957, suppl. Novum Auctarium, 1984 (BHG)
  • Peeters, P., Bibliotheca Hagiographica Orientalis, Brussel, 1954
  • E-clavis: Christian apocrypha: https://www.nasscal.com/e-clavis-christian-apocrypha/
  • Clavis clavium: https://clavis.brepols.net/clacla/Default.aspx (brengt de Latijnse, Griekse clves samen evenals de BHG en BHL)

Tijdschriften

 

  • Adamantius, 1996-
  • Analecta Bollandiana, 1882-
  • Periodicum quadrimestre Institut Patristici “Augustinianum”, 1961-
  • Church History, 1932-
  • Jahrbuch für Antike und Christentum, 1958-
  • Journal of Early Christian Studies, 1993-
  • Journal of Theological Studies, 1899-
  • Le Muséon, 1929-
  • Revue bénédictine de critique, d’histoire et de littérature religieuses, 1890-
  • Revue des Etudes augustiniennes
  • Revue d’histoire ecclésiastique, 1900-
  • Sacris Erudiri, 1946-
  • Vigiliae Christianae, 1947-
  • Zeitschrift für antikes Christentum – Journal of Ancient Christianity, 1997-
  • Zeitschrift für Kirchengeschichte, 1877-

[1] Voor achtergrond bij de opdeling, sie Kurtz, Paul Michael. ‘How Nineteenth-Century German Classicists Wrote the Jews out of Ancient History’. History and Theory 58, no. 2 (June 2019): 210–32. https://doi.org/10.1111/hith.12110.