“Épigraphies peripheriques”

De Griekse en Latijnse inscripties domineren de epigrafie. Dit gaat terug op de klassieke visie van de oudheid die in de 19e eeuw de discipline vorm gegeven heeft. Dit heeft ertoe geleid dat taalkundige en religieuze groepen die niet in deze klassieke visie pasten, niet in de bestaande corpora opgenomen werden. We denken daarbij aan Joodse en christelijke inscripties, maar ook aan Mykeense teksten (die ook pas in de 20e eeuw ontcijferd zijn). Dit geeft reeds aan dat men met de grote corpora geen volledig zicht heeft op de epigrafische productie uit de oudheid. Een volledig overzicht biedt hoofdstuk 9 van de Guide de l’épigraphiste (2010).

Etruskische inscripties

  • Corpus Inscriptionum Etruscarum, Leipzig e.a., 1893- (= Roma, L’Erma di Bretschneider, 1964-)
    Afkorting: CIE
    Het grote corpus van Etruskische inscripties, gestart door Karl Pauli. De meest recente band (CIE II,2,1) dateert van 2006.
    Rix e.a., Etruskische Texte. I: Einleitung, Konkordanz, Indices; II: Texte, Tubingen, Narr, 1991, 320 et 370 p. (ScriptOralia, Reihe A: Altertumswissenschaftliche Reihe, 6-7). Afkorting: ET
  • Rex, Wallace – Shamgochian, Michael – Patterson, James (ed.), Etruscan Texts Project, http://etp.classics.umass.edu, °2004
    Een aanvulling op Rix e.a., Etruskische Texte: Een editio minor van Etruskische inscripties gepubliceerd na 1990.
  • Rivista di epigrafia etrusca, in: Studi Etruschi
    Een kroniek die regelmatig verschijnt in het tijdschrift Studi Etruschi

Italische inscriptie

Fenicische inscripties

  • Corpus Inscriptionum Phoenicarum: http://cip.cchs.csic.es/home

Semitische inscripties

Dit gebied beslaat teksten van het Oude Israel tot de laat-antieke wereld (Syrisch)

  • Bertolini, R. Corpus des inscriptions sémitiques de Doura-Europos. Napels, 2004
  • Garbini, G. Introduzione all’eipgrafia semitica, Brescia 2006
  • Corpus inscriptionum semiticarum (CIS), Parijs, 1887-1962
  • Drijvers, H.J.W. en Healey, J.F., The Old Syriac Inscriptions of Edessa and Osrhoene, Leiden, 1999
  • Pognon, H., Inscriptions sémitiques de la Syrie, de la Mésopotamie et de la région de Mossoul, Paris, 1907
  • Voor Noord-Arabische inscripties, zie http://krc.orient.ox.ac.uk/aalc/
  • Voor Zuid-Arabische inscripties, ziehttp://dasi.humnet.unipi.it/index.php?id=42&prjId=1&corId=0
  • Drewes,J. e.a., Recueil des inscriptions de l’Éthiopie des périodes pré-axoumite et axoumite, Parijs, 1991
  • Islamitische inscripties: http://www.epigraphie-islamique.org/epi/login.html

 

Iraanse inscripties

  • Corpus inscriptionum iranicarum (CII)

Armeense inscripties

  • Greenwood, T., ‘A Corpus of Early Medieval Armenian Inscriptions’, Dumbarton Oaks Papers 58 (2004), p. 27-91

Georgische inscripties

Keltische inscripties

  • Untermann, J., Monumenta linguarum Hispanicarum, 1975-

Joodse inscripties

  • Cotton, H. M., L. Di Segni, W. Ecka., Corpus inscriptionum Iudaeae/Palastinae. Berlin:de Gruyter, 2010-
  • Frey, Jean-Baptiste. 1936-1952. Corpus inscriptionum Iudaicarum: Recueil des inscriptions juives qui vont du IIIe siècle avant Jésus-Christ au VIIe siècle de notre ère. 2 vol. Sussidi allo studio delle antichità cristiane. Vatican City: Pontificio instituto di archeologia cristiana.
  • Noy, David. 1993-1995. Jewish inscriptions of western Europe. 2 vol. Cambridge, UK: Cambridge Univ. Press
  • Lifshitz, B. 1967. Donateurs et fondateurs dans les synagogues juives: Répertoire des dédicaces grecques relatives à la construction et à la réfection des synagogues. Paris: J. Gabalda
  • Noy, David. 1993-1995. Jewish Inscriptions of Western Europe. Cambridge, UK: Cambridge University Press
  • Noy, David, Walter Ameling, Alexander Panayotov, and Hans-Wulf Bloedhorn. 2004. Inscriptiones Judaicae Orientis. 3 vol. Texte und Studien zum antiken Judentum 99, 101, 102. Tübingen, Germany

Christelijke epigrafie

Handboeken en inleidingen

  • Ferrua, art. ‘Epigrafia cristiana’, in: Enciclopedia Cattolica 5 (1950), col. 429-440
  • Grossi Gondi, Trattato di epigrafia cristiana latina e greca del mondo romano occidentale, Roma 1920
  • Carletti, Carlo. 2008. Epigrafia dei Cristiani in Occidente dal III al VII secolo: Ideologia e prassi. Inscriptiones Christianae Italiae Subsidia 6. Bari, Italy: Edipuglia
  • M. Kaufmann, Handbuch der altchristlichen Epigraphik, Freiburg i. B., 1917
  • Marucchi, Epigrafia cristiana. Trattato elementare con una silloge di antiche iscrizioni cristiane principalmente di Roma, Milano 1910. Hiervan verscheen een Engelse vertaling in 1912 (herdruk Chicago 1974): Christian Epigraphy. An Elementary Treatise with a Collection of Ancient Christian Inscriptions mainly of Roman Origin
  • Testini, Archeologia cristiana. Nozioni generali dalle origini alla fine del sec. VI. Propedeutica, topografia cimiteriale, epigrafia, edifici di culto, Roma – Paris, s.d. (1958), p. 327-543
  • In de handboeken voor Griekse epigrafie van Margherita Guarducci wordt ruime aandacht besteed aan de Griekstalige christelijke opschriften.

Corpora

De christelijke epigrafie verkeert in een merkwaardige toestand. Niettegenstaande haar historisch belang en een wereldwijde interesse voor het ontstaan van het christendom maakt zij een eerder versnipperde indruk. Een algemeen corpus ontbreekt en ook voor de meeste deelgebieden is de toestand niet bepaald rooskleurig. Er zijn weinig specialisten terzake en de meesten gaan hun eigen weg. Alleen de christelijke epigrafie van Italië en vooral van de stad Rome is bijzonder goed georganiseerd, dank zij de inzet en de prestaties van geleerden als De Rossi, Silvagni, Ferrua en, heden ten dage, Mazzoleni. Gedurende enkele decennia waren ook de Fransen vrij actief, vooral m.b.t. Gallia en Noord-Afrika, maar de jongste tijd valt er niet veel meer te melden, met uitzondering van het werk van Denis Feissel.

De corpora voor het Oosten
  • Die griechisch-christlichen Inschriften des Peloponnes, I 1. Isthmos – Korinthos, ed. N.A. Bees (Behs), Athen 1941
    Dit werk werd in 1978 te Chicago heruitgegeven als vol. I [met in de titel: “von Peloponnes”] van de reeks Inscriptiones Graecae Christianae veteres et Byzantinae
  • The Greek Christian Inscriptions of Crete, ed. C. Bandy, Athênai 1970 (112 inscripties van de 4e tot de 9e eeuw)
  • Breytenbach, C., K. Hallof, U. Huttner, J. Krumm, S. Mitchell, J. M. Ogereau, E. Sironen, M. Veksina, and C. Zimmermann (ed.), Inscriptiones christianae Graecae (ICG): A Digital Collection of Greek Early Christian Inscriptions from Asia Minor and Greece. Berlin: Edition Topoi, 2016
    http://repository.edition-topoi.org/collection    /ICG
  • Kiourtzian, G. Recueil des inscriptions grecques chrétiennes des Cyclades. De la fin du iiieau viie siècle après J.-C., Paris. 2000 (145 teksten van in totaal 10 eilanden)
  • Feissel, Recueil des inscriptions chrétiennes de Macédoine du IIIeau VIe siècle (BCH Suppl. VIII), Athènes – Paris 1983
  • Latyšev, Sbornik grečeskih nadpisej kristianskih vremen iz južnoj Rossij, St-Petersburg 1896
  • Grégoire, Recueil des inscriptions grecques chrétiennes d’Asie Mineure, I, Paris 1922 (niet exhaustief)
  • Canova, R. Iscrizioni e monumenti protocristiani del paese di Moab, Città del Vaticano 1954 (het gebied aan de overkant van de Dode Zee)
  • Lefebvre, Recueil des inscriptions grecques chrétiennes d’Égypte, Le Caire 1907
    Herdruk Chicago 1978 onder de titel Inscriptiones Graecae Aegypti, V. Inscriptiones Christianae Aegypti
  • Kubińska, J. Faras, IV. Inscriptions grecques chrétiennes, Warszawa 1974 (aan de Egyptisch-Soedanese grens, op het grondgebied van Soedan, enkele kilometers stroomafwaarts van de 2de katarakt; het gaat om de oude bisschopsstad Pasora [met prachtige fresco’s in de kathedraal], opgegraven door Poolse archeologen in het raam van de door de Unesco gefinancierde reddingsoperatie van de Nubische monumenten, thans overstroomd door het Nassermeer; het gebied was drietalig [Grieks, Koptisch, Oud-Nubisch]; de uitgave van de opschriften vertoont vele tekorten).
De corpora voor het Westen
  • Inscriptiones Christianae urbis Romae septimo saeculo antiquiores (ICUR)

Dit is de verzameling van alle Latijnse maar ook Griekse inscripties voor de stad Rome tot en met het pontificaat van Honorius I.

I.B. De Rossi startte de onderneming in het midden van de 19e eeuw met een Series prima. Deze bevat: vol. I (Romae 1857-1861), met de gedateerde grafschriften (Epitaphia certam temporis notam exhibentia) en vol. II (Romae 1888), met de epigrafische teksten die in codices werden overgeleverd (Series codicum … ante saeculum XVI) [één opschrift kan dus meerdere malen voorkomen]. Van de hand van I. Gatti verscheen in 1915 te Rome een eerste fascikel van een supplement op het eerste volume van De Rossi: Voluminis primi Supplementum, Fasc. I.

Een Nova series van dit grootse werk (ICUR ns) werd bezorgd door A. Silvagni, na hem door A. Ferrua en thans door D. Mazzoleni en C. Carletti. De reeks ving aan in 1922 en volgt een topografische schikking. Het werk bevat thans meer dan 40.000 teksten, waarvan bijna 4.000 in het Grieks. Er moeten nog twee volumes verschijnen: de inscripties intra muros en de indices:

  1. Inscriptiones incertae originis, Romae 1922 (S) (bijv. opschriften tentoongesteld in musea en kerken, maar waarvan de herkomst onbekend is)
  2. Coemeteria in viis Cornelia, Aurelia, Portuensi et Ostiensi, Romae 1925 (S)

III. Coemeteria in via Ardeatina cum duabus appendicibus, In Civitate Vaticana 1956 (S-F)

  1. Coemeteria inter vias Appiam et Ardeatinam, Città del Vaticano 1964 (F)
  2. Coemeteria reliqua viae Appiae, In Civitate Vaticana 1971 (F)
  3. Coemeteria in viis Latina, Labicana et Praenestina, In Civitate Vaticana 1975 (F)

VII. Coemeteria viae Tiburtinae, In Civitate Vaticana 1980 (F)

VIII. Coemeteria viarum Nomentanae et Salariae, In Civitate Vaticana 1983 (F)

  1. Viae Salariae Coemeteria reliqua, In Civitate Vaticana 1985 (F-M)
  2. Coemeteria viae Salariae veteris et viae Flaminiae 1992 (M-C)
  • Inscriptiones Christianae Italiae septimo saeculo antiquiores (Bari)

Fasc. I. Regio VII, Volsinii, ed. C. Carletti, 1985

Fasc. II. Regio VII, Centumcellae, ed. D. Mazzoleni, 1985

Fasc. III. Regio IV, Cluviae, Interpromium, Sulmo, Corfinium, Superaequum, Peltuinum, Aveia, Marruvium, Supinum Vicus, Alba Fucens, Carsioli, Amiternum, Interocrium, ed. G. Pani, 1986

Fasc. IV. Regio VII, Ager Capenas, ed. V. Fiocchi Nicolai, 1986

Fasc. V. Regio III, Regium Iulium, Locri, Taurianum, Trapeia, Vibo Valentia, Copia-Thurii, Blanda Iulia, ed. M. Buonocore, 1987

Fasc. VI. Regio VI, Umbria, ed. G. Binazzi, 1989

Fasc. VII. Regio IX, Dertona, Libarna, Forum Iulium Iriensium, ed. G. Mennella, 1990

Fasc. VIII. Regio II, Hirpini, ed. A.E. Felle, 1993

Fasc. IX. Regio IX, Liguria reliqua trans et cis Apenninum, ed. Giovanna Mennella – G. Coccoluto, 1995

Fasc. X. Regio V, Picenum, ed. G. Binazzi, 1995

  • L. Agnello, Silloge di iscrizioni paleocristiane della Sicilia, Roma 1953 (bloemlezing)
  • Strazzulla, Museum epigraphicum seu inscriptionum christianarum quae in Syracusanis catacumbis repertae sunt corpusculum, Panormi 1897
  • M. Corda, Le iscrizioni cristiane della Sardegna anteriori al VII secolo, Città del Vaticano 1999
  • Huebner, Inscriptiones Britanniae christianae. Accedit supplementum inscriptionum christianarum Hispaniae, Berolini 1876
  • le Blant, Inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures au VIIIe siècle, 2 vol., Paris 1856-1865
  • le Blant, Nouveau recueil des inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures au VIIIe siècle, Paris 1892
  • -I. Marrou, Recueil des inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures à la Renaissance carolingienne (RICG)
  1. Première Belgique, ed. Nancy Gauthier, Paris 1975 (hoofdzakelijk Trier)

VIII. Aquitaine première, ed. F. Prévot, Paris 1997

  1. Viennoise du Nord, ed. Fr. Descombes, Paris 1985

 

  • Huebner, Inscriptiones Hispaniae christianae, Berolini 1871
  • Huebner, Inscriptionum Hispaniae christianarum Supplementum, Berolini 1900
  • Vives, Inscripciones cristianas de la España romana y visigoda, Barcelona 19692
  • N Duval, Recherches archéologiques à Haïdra, I. Les inscriptions chrétiennes, Rome 1975 (het gaat om het antieke Ammaedara, thans gelegen op de Tunesisch-Algerijnse grens)
  • Liliane Ennabli, Les inscriptions funéraires chrétiennes de Carthage (ICKarth = Inscriptiones christianae Karthaginis)
  1. Les inscriptions funéraires chrétiennes de la basilique dite de Sainte-Monique à Carthage, Rome 1975
  2. La basilique de Mcidfa, Rome 1982

III. Carthage intra et extra muros, Rome 1991

  • Françoise Prévot, Recherches archéologiques franco-tunisiennes à Mactar, Les inscriptions chrétiennes, Rome 1984
  • Tedeschi, Congeries lapidum. Iscrizioni britanniche dei secoli V-VII, 2 vol., Pisa, 2005

 

Thematische corpora en bloemlezingen
  • Yvette Duval, Loca Sanctorum Africae, I. Recueil des inscriptions martyrologiques d’Afrique; II. Le culte des martyrs en Afrique du IVe au VIIe s., 2 vol., Roma 1982
  • Elsa Gibson, The “Christians for Christians” Inscriptions of Phrygia. Greek Texts, Translation and Commentary, Missoula (MT) 1978 (teksten uit een sectarisch milieu)
  • Tabbernee, Montanist Inscriptions and Testimonia. Epigraphic Sources Illustrating the History of Montanism, Macon (Georgia) 1997 (inscripties niet alleen uit Phrygië maar ook uit Rome en het Westen). [De Montanisten, genoemd naar hun stichter Montanus, vormden een in de tweede helft van de 2e eeuw in Phrygia ontstane christelijke secte, die groot belang hechtte aan eschatologie, profetisme en ascetisme. Tertullianus liet er zich door verleiden.]
  • Zilliacus, Sylloge inscriptionum christianarum veterum Musei Vaticani, Helsinki, 1963
  • Carletti, Iscrizioni cristiane di Roma. Testimonianze di vita cristiana (secoli III-VII), Firenze 1986 (142 opschriften vooral uit ICUR ns, met vertaling en commentaar)
  • Diehl, Lateinische altchristliche Inschriften (Kleine Texte 26-28), Bonn 19132
  • Diehl, Inscriptiones Latinae Christianae veteres, 3 vol., Berolini 1925-1931 (= 1961) (5000 nummers); vol. IV. Supplementum, ed. J. Moreau-H.-I. Marrou, Dublini et Turici 1967

Cf. A Ferrua, Nuove correzioni alla Silloge del Diehl, Inscriptiones Latinae Christianae veteres, Città del Vaticano 1981

  • Wischmeyer, Griechische und lateinische Inschriften zur Sozialgeschichte der Alten Kirche, Gütersloh 1982
  • Horsely, Greg H.R. and S.R. Llewelyn. 1981-. New Documents Illustrating Early Christianity. 9 vol. North Ryde, Australia: Ancient History Documentary Research Centre
  • Graffiti in Pompei en Herculaneum: http://ancientgraffiti.wlu.edu/